Kłamstwo u dzieci to temat, który budzi wiele emocji i kontrowersji zarówno wśród nauczycieli jak i rodziców. Zazwyczaj kojarzy się z negatywnym obrazem człowieka. Obawiamy się o moralny rozwój najmłodszych przyłapując ich na kłamstwie. Niemniej, z psychologicznego punktu widzenia w kłamstwie można znaleźć pewne ważne funkcje pomagające dziecku w poruszaniu się w relacjach społecznych. Warto spojrzeć na tę kwestię z szerszej perspektywy, aby lepiej zrozumieć, dlaczego dzieci mówią nieprawdę oraz jakie mity krążą wokół tego zjawiska. Warto zapoznać się również z praktycznymi wskazówkami na tworzenie przestrzeni szkolnej, w której uczniowie będą czuli się bezpiecznie, by szczerość była pożądaną wartością.
Spis treści:
Dlaczego dzieci kłamią? Geneza zjawiska
Powtarzamy, naszym dzieciom, że lepsza jest najgorsza prawda niż kłamstwo. Wiele relacji zrywamy ze względu na brak szczerości. Szczerość – tak bardzo jej pragniemy i tak ją cenimy. A przegląd literatury pokazuje, że kłamiemy wszyscy. I to codziennie (np. DePaulo, 1996). Po co? Aby zrobić dobre wrażenie na innych lub aby uniknąć zawstydzenia lub odrzucenia, aby osiągnąć korzyść czy uniknąć kary, aby uniknąć konfliktów i otwartych konfrontacji, by nie sprawić komuś przykrości, by kogoś nie zawieźć. Najczęściej więc okłamujemy bliskich, gdzie zazwyczaj intencja jest dobra – ochronna i altruistyczna. A nasze dzieci uczą się tego bardzo szybko.
Po pierwsze – obserwując nas i inne relacje społeczne „Tak już jedziemy” – mimo tego, że nie wyszliśmy jeszcze z domu. „Stęskniliśmy się za Tobą ciociu” – choć na co dzień powtarzamy, że tej cioci nie lubimy. Dzieci to bardzo wnikliwi obserwatorzy. Często o tym zapominamy.
Po drugie, kłamstwo może być mechanizmem obronnym. Dzieci, które czują się zagrożone krytyką lub niewłaściwym osądem, lub te, które mają niską wiarę we własne siły – często decydują się na mówienie nieprawdy. Bardzo silnie działa tu potrzeba przynależności do grupy. Nikt nie chce być odtrącony i wykluczony – dzieci kłamią, bo boją się, że nie będzie dla nich miejsca w grupie rówieśników.
Po trzecie – czasami kłamstwo jest narzędziem do uzyskania uwagi rodzica czy innej ważnej z perspektywy dziecka osoby. Wreszcie dzieci również próbują zrozumieć siebie i swoje otoczenie, co może prowadzić do tworzenia fikcyjnych narracji. W takim kontekście kłamstwo staje się narzędziem eksploracji świata oraz relacji społecznych.
Mity dotyczące kłamstwa
Mity dotyczące kłamstwa mogą wpływać na błędny osąd sytuacji, w których dzieci mówią nieprawdę.
Warto zapoznać się z mitami, pojawiającymi się najczęściej, żeby uchronić się przed błędnymi przekonaniami i poszerzyć swoją wiedzę.
- Mit 1: Kłamstwo oznacza złe wychowanie. Istnieje przekonanie, że dzieci kłamią tylko wtedy, gdy są źle wychowane. W rzeczywistości kłamstwo jest naturalnym etapem rozwoju, a dzieci co prawda uczą się go przez obserwację – ale nie tylko swoich rodziców. Dzieci obserwują granice społeczne w ogóle – a następnie je testują. To, że kłamią oznacza, że nabywają umiejętność świadczącą o dobrej adaptacji do środowiska, w którym wzrastają.
- Mit 2: Każde kłamstwo jest równoznaczne z oszustwem. Nie każde dziecko, które mówi coś nieprawdziwego, ma na celu oszukiwanie innych, wyrządzenie im krzywdy. W młodszym wieku kłamstwa często wynikają z niewłaściwego zrozumienia faktycznej rzeczywistości. Później – kłamstwa zazwyczaj pojawiają się, gdy intencja jest dobra, a kłamstwo ma pełnić funkcję ochronną wobec okłamywanej osoby. Tak zwane „białe kłamstwa” są zazwyczaj usprawiedliwiane.
- Mit 3: Tylko złe dzieci kłamią. Kłamstwo jest elementem ludzkiej natury i występuje i u dzieci i u dorosłych. Kluczem jest zrozumienie kontekstu i motywacji. I nie ma to nic wspólnego z dobrem i złem i kwestionowaniem w związku z tym prawidłowego rozwoju moralnego dziecka. Zamiast doszukiwać się zła w postawie dziecka, warto przyjrzeć się jego motywom – być może zagrożonemu poczuciu bezpieczeństwa czy braku wiary w siebie i lęku przed odrzuceniem.
- Mit 4: Kłamstwo zawsze jest szkodliwe. Zdecydowanie nie. Nie patrzymy na takie sytuacje zerojedynkowo. Dochodzimy źródeł i rozmawiamy z dzieckiem zapewniając o możliwości powiedzenia prawdy bez zagrożenia. Bo już wiemy, że większość kłamstw kierowanych jest dobrymi intencjami, na przykład, gdy dziecko kłamie, aby chronić uczucia innych.
Pięć sposobów na budowanie przestrzeni szkolnej bez kłamstw
- Promowanie kultury otwartości: Nauczyciele powinni zachęcać uczniów do dzielenia się swoimi myślami i uczuciami w atmosferze, w której nie będą oceniani za swoje wypowiedzi. Może to obejmować regularne rozmowy na temat wartości szczerości oraz sposobów radzenia sobie z trudnymi sytuacjami, bez obawy przed konsekwencjami.
- Modelowanie szczerości: Nauczyciele, nie tylko rodzice, są wzorem do naśladowania w zakresie mówienia prawdy lub nie. Dzieci naśladują dorosłych, dlatego ważne jest, aby nauczyciele byli autentyczni i uczciwi, dzieląc się z uczniami swoimi doświadczeniami, w tym sytuacjami, w których również popełniali błędy.
- Rozwijanie umiejętności społecznych: Dzieci, które potrafią skutecznie komunikować się i radzić sobie ze swoimi emocjami, rzadziej sięgają po kłamstwo. Włączenie w program zajęć ćwiczeń rozwijających umiejętności interpersonalne, takich jak asertywność czy rozwiązywanie konfliktów, pomoże uczniom w budowaniu zdrowych relacji.
- Stworzenie bezpiecznej przestrzeni na błędy: Ważne jest, aby uczniowie czuli, że mogą popełniać błędy, nie obawiając się natychmiastowej nieprzyjemnej konsekwencji. Wprowadzenie systemu, w którym błędy traktowane są jako okazje do nauki, pomoże zmniejszyć lęk przed kłamstwem jako formą unikania krytyki.
- Wspieranie empatii: Uczenie dzieci, jak wyobrazić sobie sytuację drugiej osoby i zrozumieć jej uczucia, może znacząco wpłynąć na ich postrzeganie kłamstwa. Przez zabawy i ćwiczenia grupowe, uczniowie mogą ćwiczyć empatię i dostrzegać, jak ich czyny wpływają na innych.
Zjawisko kłamstwa u dzieci to złożony temat, który wymaga zarówno wrażliwości, jak i wiedzy ze strony nauczycieli. Zrozumienie, dlaczego dzieci kłamią, oraz obalanie mitów dotyczących tego zjawiska to kluczowe kroki w budowaniu relacji opartych na zaufaniu w klasie. Prowadzenie kultury otwartości, modelowanie szczerości oraz rozwijanie umiejętności społecznych to tylko niektóre z technik, które mogą pomóc uczniom być bardziej gotowymi do mówienia prawdy. Z punktu widzenia psychologa, nie jest możliwe, aby dzieci przez cały czas mówiły tylko prawdę. Kłamstwa mogą wynikać z różnych przyczyn, a rzeczywistość dziecięca różni się od dorosłej.
W kontekście dziecięcej edukacji, niezwykle ważne jest, aby nauczyciele podchodzili do dzieci z empatią i zrozumieniem. Zamiast oczekiwać pełnej szczerości, warto skupić się na edukacji dotyczącej wartości prawdy i umiejętności komunikacyjnych. W sytuacjach, gdy uczniowie kłamią, zamiast karania, nauczyciele mogą prowadzić konstruktywne rozmowy, aby pomóc dzieciom zrozumieć, dlaczego warto być szczerym. Warto również pamiętać, że życie pełne jest odcieni szarości i że zdolność do dostosowania swojej komunikacji do okoliczności nie musi być odbierana jako kłamstwo, ale jako umiejętność dostosowania się do sytuacji społecznych.
- E.A. Andrejas “Dlaczego dzieci kłamią” Życie Szkoły 2013, nr 7, str. 32-34
- B.M. DePaulo, D.A. Kashy, S.E. Kirkendol, M.M. Wyer, J.A. Epstein, Lying in everyday life, Journal of Personality and Social Psychology, 1996 s. 986
- C.V. Ford, B.H. King, M.H. Hollender, Lies and liars, psychiatric aspects of prevarication, The American Journal of Psychiatry 145.5, s. 554–562, 1988
