W ostatnich latach coraz więcej dzieci i młodzieży zmaga się z problemami zdrowia psychicznego – od zaburzeń lękowych po depresję i trudności z koncentracją. Sytuację pogłębiła pandemia COVID-19, a szkoły muszą dziś nie tylko edukować, ale także chronić dobrostan uczniów. Jednym z obiecujących rozwiązań jest wprowadzenie praktyk mindfulness. Jak pokazują badania i doświadczenia nauczycieli mindfulness pomaga dzieciom lepiej radzić sobie z emocjami, stresem i wyzwaniami codzienności. Czy uważność może stać się kluczowym narzędziem profilaktyki zdrowia psychicznego w polskiej edukacji?
Spis treści:
- Kryzys zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży w Polsce – wyzwania dla edukacji
- Mindfulness jako narzędzie profilaktyki zdrowia psychicznego w szkole
- Czynniki ryzyka i czynniki chroniące w środowisku szkolnym
- Rola nauczyciela w budowaniu dobrostanu psychicznego uczniów
- Jak praktyka mindfulness wspiera zdrowie psychiczne dzieci?
- Wyniki badań nad wdrożeniem mindfulness w polskich szkołach
- Podsumowanie
Kryzys zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży w Polsce – wyzwania dla edukacji
W Polsce można zaobserwować rosnący problem dotyczący zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży, który staje się jednym z najpoważniejszych wyzwań współczesnej edukacji i wychowania. Szacuje się̨, że w Polsce wskaźnik rozpowszechnienia zaburzeń psychicznych w populacji ogólnej dzieci i młodzieży jest zbliżony do światowego i wynosi 13–16% (Moskalewicz, Wciórka, 2021). Nie będzie więc przeszacowaniem uznanie, że mierzymy się obecnie z kryzysem zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży.
Z ostatniego „Kompleksowego badania stanu zdrowia psychicznego społeczeństwa i jego uwarunkowań – EZOP II (Moskalewicz, Wciórka, 2021), prowadzonego w latach 2018–2020, wyczytać można, że w Polsce zaburzeń w obszarze zdrowia psychicznego doświadcza ponad pół miliona dzieci w wieku 7–17 lat, z czego ponad 200 tys. dzieci w wieku 7–11 lat. Zaburzenia lękowe (8,1%) stanowią najczęstsze trudności w młodszej grupie wiekowej. Z tego samego badania wynika, że wraz z wiekiem rosną wskaźniki rozpowszechnienia innych zaburzeń psychicznych:
- korzystanie z substancji psychoaktywnych,
- zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne,
- zaburzenia opozycyjno-buntownicze
- zaburzenia depresyjne.
Z wiekiem problem się pogłębia. Interwencje związane z prewencją zdrowia psychicznego należy wprowadzać możliwie jak najszybciej.
Mindfulness jako narzędzie profilaktyki zdrowia psychicznego w szkole
Przyczyny tego kryzysu są wieloaspektowe. Wpływ mają na to zmiany społeczno-kulturowe, sytuacja szkolna, cyfrowa rzeczywistość, a także trudności w dalszym ciągu wynikające z pandemii COVID-19. Wyniki wielu badań wskazują, że pandemia znacząco przyczyniła się do pogorszenia zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży. Wśród uczniów w wieku szkolnym nasiliły się:
- stany lękowe,
- poczucie osamotnienia,
- uzależnienia od telefonu,
- zachowania autoagresywne,
- zaburzenia depresyjne,
- zaburzenia odżywiania i koncentracji uwagi (Pyżalski, 2021).
Ogromny niepokój budzą również doniesienia z badań, gdzie wskazuje się, że poziom odczuwanego przez dzieci szczęścia, radości czy przyjemności jest coraz niższy (Hawn, Holden 2013).
Czynniki ryzyka i czynniki chroniące w środowisku szkolnym
Wszelkie rekomendacje skupiają się na zaleceniach dotyczących podejmowania takich działań, które mają na celu minimalizowanie czynników ryzyka prowadzących do zaburzeń psychicznych przy jednoczesnym wzmacnianiu i kształtowaniu zasobów sprzyjających utrzymaniu zdrowia psychicznego (Kluczyńska, Sokołowska 2023)
Wśród czynników ryzyka rozwoju zaburzeń zdrowia psychicznego dzieci wyróżniamy:
- czynniki genetyczne (np. historia zaburzeń psychicznych w rodzinie),
- biologiczne (np. urazy mózgu, zdrowie fizyczne),
- rodzinne (np. przemoc wobec dziecka) i
- społeczne (np. przemoc rówieśnicza, ubóstwo, izolacja społeczna).
Natomiast najważniejsze czynniki chroniące przed rozwojem problemów w obszarze zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży związane ze szkołą to m.in.: bezpieczna i wspierająca atmosfera, dobre relacje pomiędzy nauczycielami i uczniami oraz między uczniami, zdecydowana reakcja nauczycieli na agresję i przemoc w szkole, dostępność́ pomocy psychologiczno-pedagogicznej, gdy jest ona potrzebna (Szymańska, 2014).
Rola nauczyciela w budowaniu dobrostanu psychicznego uczniów
W obliczu tej sytuacji rola nauczyciela w ochronie zdrowia psychicznego dzieci jest ogromna. Zapewnienie bezpiecznej przestrzeni szkolnej, wolnej od przemocy i konfliktów oraz okazywane zrozumienie i wsparcie w trudnościach – to fundamenty dobrostanu psychicznego dzieci. Szkoła musi być miejscem, które nie tylko kształci, ale również przeciwdziała kryzysom psychicznym, oferując narzędzia i metody wspierające zdrowie psychiczne uczniów.
Jednym z efektywnych, opartych na badaniach naukowych podejść jest stosowanie praktyk mindfulness, czyli uważności, co objaśnia się jako – bycie tu i teraz. Właściwe wykorzystanie technik uważności w środowisku szkolnym może znacząco przyczynić się do redukcji stresu, lęku, poprawy koncentracji, a także budowania odporności psychicznej młodych ludzi. W tym kontekście szczególnie istotne jest spojrzenie na mindfulness jako narzędzie wspierające profilaktykę zdrowia psychicznego, wzmacniającego zasoby dziecka, które może lepiej radzić sobie z trudnościami, które napotyka.
Jak praktyka mindfulness wspiera zdrowie psychiczne dzieci?
Treningi mindfulness, zwłaszcza wykonywane systematycznie, prowadzą do prozdrowotnych zmian – zmniejszają skłonność do reagowania na bodźce zewnętrzne i wewnętrzne powodujących napięcie emocjonalne i stres (Kosz-Szumska, 2022). Skupienie na chwili obecnej pozwala na wyciszenie, redukcję lęku, lepszą regulację emocji i optymizm.
Przeprowadzono w tym obszarze wiele badań potwierdzających skuteczność technik uważności.
Podsumowanie wyników tych badań pozwala na wyciągnięcie ogólnych wniosków:
- praktyka mindfulness u dzieci nie daje niepożądanych skutków,
- ma pozytywny wpływ na stan zdrowia i samopoczucie,
- wzmacnia umiejętności społeczne i afektywne,
- wykazuje korzyści dla zdrowia fizycznego, m.in. lepsza jakość snu i niższy poziom kortyzolu. (Afzal, 2020).
Wyniki badań nad wdrożeniem mindfulness w polskich szkołach
Jako potwierdzenie powyższego, przytoczę wyniki badań podjętych w latach 2019-2022 w jednej z bydgoskich Szkół Podstawowych. W ośmiu klasach 1-3 wdrożono program rozwijania uważności. Nauczyciele biorący udział w badaniu ukończyli certyfikowany kurs MBSR aby móc realizować z uczniami program oparty na rozwijaniu uważności. Co zauważono? Po zakończonej interwencji dzieci potrafiły regulować emocje w trudnych sytuacjach świadomie stosując techniki oddechowe i relaksacyjne. Lepiej radziły sobie z kontrolą myśli, były bardziej otwarte na emocje własne i innych, były bardziej skupione podczas zajęć oraz zyskały większą świadomość odczuć płynących z ciała i nauczyły się wskazywać miejsca sygnalizujące napięcie (Kosz-Szumska 2022).
W tym samym artykule, autorka wykazała również, że „ćwiczenia uważności stanowią szansę dla rozwijania wartości witalnych i hedonistycznych poprzez kształtowanie nawyków dbania o własne zdrowie, samopoczucie, dobrostan, wypoczynek, prowadzenie zdrowego stylu życia, czerpanie przyjemności z odczuć zmysłowych (…), nazywanie i rozumienie własnych emocji”. Do głównych wartości witalnych zaliczyć można:
- dbałość o zdrowie i bezpieczeństwo,
- prawidłowe odżywianie,
- prowadzenie zdrowego stylu życia z uwzględnieniem ruchu ale i wypoczynku czy snu.
Wartości hedonistyczne związane są z przyjemnością, szczęściem i zadowoleniem – również ważnych czynników zdrowia psychicznego. Praktyka mindfulness wspiera więc dobrostan dzieci w obszarze tych dwóch tak ważnych wartości.
Autorka artykułu (Kosz-Szumska 2022) analizuje i przytacza również swobodne wypowiedzi dzieci, które wskazują na korzystanie z praktyk uważności również na polu pozaszkolnym. Jest to dodatkowym wzmocnieniem zdrowia psychicznego. Pozwala na wykształcenie świadomych, nakierowanych na przyszłość postaw dotyczących zachowań prozdrowotnych.
Podsumowanie
Kryzys zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży w Polsce nasila się, co potwierdzają liczne badania i statystyki wskazujące na rosnącą częstotliwość zaburzeń, takich jak lękowość, obniżony nastrój czy uzależnienia. W odpowiedzi na ten kryzys podkreśla się potrzebę działań profilaktycznych, takich jak tworzenie wspierającej, bezpiecznej atmosfery w szkołach oraz wzmacnianie zasobów zdrowia psychicznego. Wymaga to aktywnej roli nauczycieli. Jednym z obiecujących podejść jest wprowadzanie praktyk mindfulness, które poprzez rozwijanie uważności i regulację emocji mogą wspierać zdrowie psychiczne uczniów. Liczne badania potwierdzają skuteczność technik uważności w redukcji stresu, poprawie koncentracji oraz wzmacnianiu odporności psychicznej dzieci. Przykłady wprowadzania programów uważności w szkole prowadzonych przez przeszkolonych nauczycieli pokazują, że regularne praktyki mindfulness pozytywnie wpływają na samoregulację emocji i jakość życia młodych ludzi. W związku z tym, mindfulness może stanowić wartościowe narzędzie w edukacji, które wspiera rozwój zdrowego i odpornego psychicznie pokolenia. Jest narzędziem zarówno profilaktycznym jak i terapeutycznym, co dodatkowo wzmacnia zasadność wprowadzenia go na stałe do codziennej praktyki wychowawczej i edukacyjnej w szkole.
Źródła
- Afzal U. (2020) Mindfulness dla dzieci, tłum. M. Ryżewska, Łódź: Studio Koloru
- Hawn G., Holden W. (2013) 10 minut uważności. Jak pomóc dzieciom radzić sobie stresem i strachem, tłum. M. Lipa, Warszawa: Wydawnitwo Laurum
- Kluczyńska S., Sokołowska E., (2023) Zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży w Polsce. Wyzwania i rekomendacje. Psychologia wychowawcza NR 27/2023, 67–77
- Kosz-Szumska, J. (2022) Praktykowanie mindfulness jako przestrzeń do kształtowania wartości witalnych i hedonistycznych u dzieci w młodszym wieku szkolnym. Edukacja Elementarna w Teorii i Praktyce, T. 17, nr 4, s. 109-126.
- Moskalewicz, J., Wciórka, J. (red.). (2021). Kondycja psychiczna mieszkańców Polski. Raport z badań „Kompleksowe badanie stanu zdrowia psychicznego społeczeństwa i jego uwarunkowania – EZOP II”. Insty- tut Psychiatrii i Neurologii.
- Szymańska, J. (2014). Ochrona zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży w szkole. Ośrodek Rozwoju Edukacji.
- Pyżalski, J. (2021). Zdrowie psychiczne i dobrostan młodych ludzi w czasie pandemii COVID-19 – przegląd najistotniejszych problemów. Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka, 20(2), 92– 115.
