Dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu (ASD) często zmagają się z trudnościami, które dla większości uczniów czy nauczycieli są zupełnie niezauważalne. Choć dzieci w spektrum mogą sprawiać wrażenie, że bez większych trudności funkcjonują w klasie, ich doświadczenie codziennych zadań edukacyjnych jest bardzo różne od tego, jak postrzegają je rówieśnicy. Zrozumienie tych „niewidzialnych” wyzwań – zarówno w sferze sensorycznej, jak i emocjonalnej – może pozwolić nauczycielom lepiej rozumieć a tym samym wspierać dzieci w spektrum autyzmu i dostosować metody nauczania do ich indywidualnych potrzeb.
Spis treści:
Triada zaburzeń autystycznych
Aby lepiej zrozumieć obraz autyzmu i jego symptomów, warto pochylić się nad specyfiką objawów i ich klasyfikacji. Triada zaburzeń autystycznych obejmuje trzy kluczowe obszary, które definiują spektrum autyzmu: problemy z komunikacją, trudności w interakcjach społecznych oraz ograniczone i powtarzalne wzorce zachowań. Należy podkreślić, że objawy te mogą u dzieci występować z różnym nasileniem i częstotliwością. Warto jednak zapoznać się z nimi, by być świadomym obserwatorem pojawiających się u dzieci barier komunikacyjnych, stereotypii zachowań czy echolalii.
Problemy z komunikacją (werbalną i niewerbalną):
Dzieci z autyzmem mogą mieć trudności w rozumieniu i używaniu języka, co może przejawiać się w opóźnieniu w rozwoju mowy lub w stosunkowo ograniczonym słownictwie. Dzieci w spektrum mają trudności z utrzymywaniem kontaktu wzrokowego. Zdarza się, że używają mimiki twarzy w niedostosowaniu do wypowiedzi (np. uśmiechają się mówiąc o czymś smutnym). Mają trudność w odczytywaniu mimiki twarzy innych osób lub tonu głosu, czy gestów. Same wykonują też niewiele gestów w celach komunikacyjnych. Obserwuje się również mówienie nietypowym tonem głosu lub z nietypowym rytmem np. wymawianie każdego zdania jak pytania lub wielokrotne powtarzanie tych samych słów. Mogą pojawić się echolalia – w odpowiedzi na pytanie powtórzenie pytania. Dzieci mają tendencje do mówienie o sobie w trzeciej osobie np. „Maciek chce jabłko”. Zdarza się, że wypowiedzi sprawiają wrażenie nieadekwatnych. Takim dzieciom często trudno jest komunikować swoje potrzeby lub pragnienia, co może nasilać stres i obniżenie nastroju. Warto również zaznaczyć, że dzieci w spektrum często odczytują wypowiedzi dosłownie – nie rozumieją żartów, ironii, metafor.
Trudności w interakcjach społecznych:
Dzieci w spektrum często mają problemy z nawiązywaniem i utrzymywaniem relacji. Mogą mieć trudności w rozumieniu emocji innych ludzi, co przekłada się na problem z nawiązywaniem przyjaźni i uczestniczeniem w interakcjach grupowych – np. podczas gier zespołowych. Obserwując dziecko w spektrum odnosi się wrażenie braku zainteresowania ludźmi– jakby dzieci były nieświadomie ich obecności. W codziennym funkcjonowaniu dzieciom w spektrum trudno w zabawie wchodzić w role, bawić się wspólnie i aktywnie. Może pojawiać się duży dyskomfort na dotyk innych ludzi – przytulenie, trzymanie za rękę, pogłaskanie po głowie czy plecach – również przez bliskie osoby.
Ograniczone i powtarzalne wzorce zachowań:
Dzieci z autyzmem mogą wykazywać nietypowe zainteresowania, powtarzać określone czynności lub mieć specyficzne rutyny, które mogą wpływać na ich codzienne życie. Czują się bezpiecznie w środowisku przewidywalnym o określone strukturze – np. codzienne chodzenie dokładnie tą samą drogą do szkoły, zakładanie codziennie tego samego stroju, jedzenie na śniadanie zawsze tej samej potrawy. Osoby w spektrum mają trudności z adaptacją do jakichkolwiek zmian w planie lub w środowisku. Mogą pojawić się nietypowe przywiązania do zabawek lub obiektów tj. klucze, instrukcja obsługi pralki. Można zaobserwować obsesyjne układanie przedmiotów w określonym porządku. Zazwyczaj dzieci w spektrum przejawiają zainteresowanie wąską dziedziną wiedzy, często związaną z cyframi i symbolami (np. rozkład jazdy autobusów). Charakterystyczne również jest wielokrotne powtarzanie określonych ruchów, takie jak trzepotanie rękoma na wysokości oczu, kręcenie się wokół własnej osi – tzw. stereotypie ruchowe lub autostymulacje.
Niewidzialne wyzwania dzieci z autyzmem w szkole
Biorąc pod uwagę specyfikę zaburzeń ze spektrum autyzmu oraz mnogość objawów z trzech sfer funkcjonowania dziecka – można sobie wyobrazić z iloma codziennymi wyzwaniami mierzą się dzieci w społeczności szkolnej. Te wyzwania bardzo często nie są od razu widoczne dla nauczycieli czy innych uczniów. Wielu z nich może dobrze funkcjonować w codziennym życiu, ale napotyka poważne trudności w kontekście specyficznych sytuacji szkolnych.
Zadania wymagające zmiany uwagi:
Dzieci w spektrum autyzmu mogą mieć trudności z przerzucaniem uwagi pomiędzy różnymi aktywnościami. Podczas gdy rówieśnicy mogą płynnie przechodzić z jednej czynności do drugiej, dziecko z autyzmem może potrzebować dłuższego czasu na adaptację do nowej sytuacji. Dla niego zmiana rutyny, np. przejście od pracy indywidualnej do pracy grupowej, może wiązać się z dużym stresem.
Trudności z organizowaniem przestrzeni:
W wielu szkołach dzieci uczą się w środowisku pełnym bodźców – dźwięków, kolorów, ruchów. W przypadku dzieci z autyzmem, które często mają nadwrażliwość sensoryczną, zwykłe zadanie, takie jak wyjście z klasą na obiad czy przebranie się na wuef, może być wyzwaniem. Zmysł wzroku i słuchu może być przeciążony, co utrudnia koncentrację na tym, co dzieje się wokół – i zadania wymagające szybkich reakcji stają się obciążeniem.
Niezręczność ruchowa:
Dzieci w spektrum często przejawiają trudności w prawidłowej postawie ciała czy sprawności ruchowej. Mogą mieć nieprawidłową postawę, poruszać się w nietypowy sposób (np. chodzić na palcach) wykazywać się niezgrabnością i małą mobilnością ciała. W takiej sytuacji dzieci ze spektrum rzadko aktywizują się podczas zajęć sportowych. Są wybierane do drużyny jako ostatnie, udział w grach zespołowych jest dla nich źródłem stresu – nie udaje im się łapać piłek, nie rozumieją związanych z tym emocji rówieśników, unikają sytuacji, gdzie ktoś mógłby ich dotknąć czy uderzyć.
Interakcje społeczne:
Wielu uczniów w spektrum autyzmu zmaga się z trudnościami w rozumieniu norm społecznych i emocji innych ludzi. Zadania, które wymagają współpracy z rówieśnikami – jak praca w grupach, burza mózgów, a nawet zwykła rozmowa – mogą być przytłaczające. Dzieci z autyzmem często nie potrafią odczytywać subtelnych sygnałów społecznych, takich jak mimika twarzy, intonacja głosu czy język ciała, co może prowadzić do poczucia izolacji lub niezrozumienia.
Regulacja emocji:
Uczniowie w spektrum autyzmu mogą mieć trudności z regulowaniem swoich emocji w sytuacjach stresowych (a już wiemy, że stresorów w szkole mają sporo). Proste wyzwania, takie jak zmiana zadania lub interakcja z kolegami, mogą prowadzić do silnych reakcji emocjonalnych, takich jak frustracja, gniew lub nawet zachowania agresywne. Z tego powodu codzienne zadania, które dla innych dzieci są naturalne, mogą wywoływać intensywne reakcje emocjonalne – dla nas niezrozumiałe czy nieadekwatne.
5 praktycznych wskazówek jak nauczyciel może te wyzwania dostrzec i na nie odpowiedzieć
Aby skutecznie wspierać dzieci z autyzmem w szkole, nauczyciele mogą wdrożyć konkretne strategie, które pomogą w zminimalizowaniu niewidzialnych trudności i stworzeniu bezpiecznego środowiska dla wszystkich uczniów.
Próba stworzenie przewidywalnego środowiska:
Ustalanie jasnych rutyn i procedur które będą spójne każdego dnia. To pomoże dzieciom z autyzmem zrozumieć, czego się spodziewać, co zmniejsza ich lęk i stres. Można wykorzystać tablice planów dnia, aby wizualizować przebieg zajęć. W przypadku dzieci z autyzmem ważne jest, aby instrukcje były konkretne, jasne i jednoznaczne. Dzieci lepiej reagują na instrukcje podane krok po kroku.
Bezpieczne miejsce
Ważne, żeby zapewnić dzieciom miejsce, w którym będą mogły się wyciszyć i odbodźcować. Zaciszne, spokojne pomieszczenie, bez ostrego światła, z dostępem do słuchawek, z wygodnym siedziskiem – to naprawdę pomoże przeładowanemu mózgowi dziecka na chwilę wytchnienia i powrotu do dalszego rytmu dnia.
Unikanie żartów, metafor, zdrobnień
Pamiętaj, że dzieci w spektrum nie rozumieją subtelności różnic w brzmieniu wypowiedzi żartobliwych i tych poważnych. Sarkazm, ironia, metafora – to zbyt trudne komunikaty, których dziecko w spektrum nie jest w stanie prawidłowo odczytać i zinterpretować. Staraj się unikać tych form wypowiedzi. Również, nie zdrabniaj ich imion – mogą już nie odczytywać go jako swoje. Proste, krótkie i jasne komunikaty to najskuteczniejsza forma komunikacji z dziećmi w spektrum, która nie będzie generowała dodatkowych nieporozumień i stresu.
Aktywizowanie do ruchu
Mimo tego, że dzieci w spektrum często nie są fanami aktywności fizycznej, nie należy zarzucać pomysłu motywowania ich do ruchu. Staraj się wprowadzać ćwiczenia nastawione na indywidualne działanie (np. podrzucanie piłeczki, odbijanie piłki od ściany, przysiady, pajacyki.) Okazjonalnie warto również angażować dzieci do aktywności w małych grupach – np. do ćwiczeń w parach. To będzie doskonała okazja do ćwiczeń nie tylko ruchowych, ale i tych związanych z interakcjami społecznymi. Ruch ma dobroczynny wpływ na rozwój fizyczny i emocjonalny wszystkich dzieci. Nie można dopuścić do sytuacji, w której dzieci w spektrum zarzucają sport bo nie odnajdują się w grach zespołowych. Pokaż im alternatywę i zachęć do aktywności dla nich bezpiecznej i akceptowalnej.
Wsparcie emocjonalne i praktyka uważności (mindfulness)
Dzieci w spektrum autyzmu często potrzebują pomocy w nauce rozpoznawania i zarządzania swoimi emocjami, co może skutkować reakcjami silnymi, nieadekwatnymi do bodźca- również agresywnymi. Warto tutaj wprowadzać mindfulness skupione na uważności w byciu tu i teraz, relaksacji, krótkich sesji medytacji czy w formie ćwiczeń oddechowych. W trudnych sytuacjach nauczyciele mogą pomóc dziecku znaleźć i wypracować bezpieczny sposób na wyciszenie się, zanim emocje wezmą górę.
Funkcjonowanie dzieci z autyzmem w przestrzeni szkolnej niesie ze sobą unikalne wyzwania, które mogą być przez innych często niezauważane. Wprowadzenie skutecznych strategii wspierających ich w szkole to klucz do stworzenia bezpiecznego środowiska edukacyjnego. Dzięki przemyślanemu dostosowaniu metod nauczania, nauczyciele mogą nie tylko ułatwić dzieciom z autyzmem naukę, ale także przyczynić się do ich rozwoju społecznego i emocjonalnego. Ostatecznie chodzi o to, aby każde dziecko mogło poczuć się akceptowane, bezpieczne i zmotywowane do odkrywania swojego potencjału w szkole.
