facebook instagram youtube
FitSchool image001 (2)
Tytuł brzmi jak oksymoron, a w praktyce to bardzo skuteczne techniki racjonalizacji – choć często stosowane nieświadomie. „Słodkie cytryny” polegają na tym, że potrafimy dostrzec pozytywne aspekty trudnych i nieprzyjemnych sytuacji. „Kwaśne winogrona” polegają na umniejszaniu atrakcyjności czegoś, czego nie mamy i mieć nie możemy. Zjawiska te są mechanizmami obronnymi – chronią nas przed nadmiernym lękiem, obniżonym nastrojem lub żalem.

Techniki te są bardzo skuteczne, do których warto sięgać – jednak i tutaj należy zachować ostrożność. „Słodkie cytryny” sprawią, że jeśli zostanie odwołany twój wyjazd urlopowy – cieszysz się na spędzenie wolnego czasu z przyjaciółmi i bliskimi na miejscu, a gdy złamana noga unieruchomi Cię w domu – dostrzegasz przestrzeń na nadrobienie zaległości w dokumentach, książkach i podcastach. Dzięki „kwaśnym winogronom” brak odzewu ze strony rekrutera podczas szukania nowej pracy wytłumaczysz tym, że to stanowisko wcale nie było atrakcyjne, lub gdy nie dysponujesz odpowiednimi środkami na zagraniczny wyjazd – żyjesz w przekonaniu, że to miejsce na pewno będzie zatłoczone, z niedobrym jedzeniem i upałem nie do zniesienia. Większa udręka niż przyjemność.

W takich sytuacjach – te techniki chronią przed negatywnymi emocjami, dzięki nim radzisz sobie z przeciwnościami nieco lepiej. Niemniej, uwaga na sytuacje, w których utkwisz w niezdrowej relacji, bo „zawsze mogło być gorzej” albo nie stawiasz na obronę swoich granic w pracy – bo najważniejsze, że praca jest. Te techniki służą do racjonalizacji, a nie do zaprzeczania rzeczywistości. Zobacz, jak mogą być przydatne lub powodować trudności w pracy nauczyciela.

Spis treści:

Czym są mechanizmy obronne i dlaczego z nich korzystamy

Mechanizmy obronne to strategie psychologiczne, które człowiek stosuje nieświadomie, aby chronić się przed stresem, lękiem lub trudnymi emocjami. Opisane pierwotnie przez Zygmunta Freuda i rozwinięte przez jego córkę Annę Freud, mechanizmy te mają na celu ochronę naszego “ja” (ego) przed psychicznym bólem czy zagrożeniem dla poczucia własnej wartości.

Dlaczego korzystamy z mechanizmów obronnych?

  1. Wspomniana już ochrona przed stresem i lękiem: Mechanizmy obronne pomagają nam uniknąć konfrontacji z trudnymi emocjami, jak strach, poczucie winy czy smutek. Zamiast bezpośredniego zmierzenia się z emocjami, nasza psychika adaptuje się, łagodząc negatywne odczucia.
  2. Wzmocnienie poczucia własnej wartości: Mechanizmy obronne, takie jak racjonalizacja, pozwalają przekształcić porażki czy niepowodzenia w sposób, który nie zagraża poczuciu wartości. Dzięki temu możemy uniknąć poczucia wstydu lub niskiej samooceny.
  3. Radzenie sobie z wewnętrznymi konfliktami: Czasem nasze pragnienia lub impulsy stoją w sprzeczności z zasadami moralnymi lub społecznymi. Mechanizmy obronne, jak tłumienie lub zaprzeczanie, pozwalają nam funkcjonować w społeczeństwie i zgodnie z własnymi wartościami, minimalizując wewnętrzny konflikt.
  4. Adaptacja do sytuacji stresowych: W obliczu trudnych sytuacji życiowych, jak strata, rozstanie czy porażka, mechanizmy obronne mogą działać jako tymczasowe wsparcie, które pomaga przetrwać trudny okres.
Na potrzeby tego artykułu chciałam pochylić się szczególnie nad jednym mechanizmem obronnym – Racjonalizacją. Racjonalizacja to próba usprawiedliwienia nieprzyjemnych sytuacji lub niepowodzeń poprzez nadanie im pozytywnego sensu. I choć najczęściej techniki te stosowane są nieświadomie – możesz zacząć je zauważać i stosować bardziej świadomie właściwie wykorzystując je w swojej pracy czy życiu osobistym.

Korzyści i ograniczenia technik racjonalizacji

Mechanizmy obronne są naturalną częścią naszej psychiki i w pewnych sytuacjach mogą być pomocne. Stosowanie technik racjonalizacji, takich jak “słodkie cytryny” i “kwaśne winogrona”, niesie ze sobą zarówno korzyści, jak i ograniczenia. Korzyści związane z racjonalizacją wynikają przede wszystkim z jej funkcji ochronnej. Pozwala ona łagodzić emocje i redukować wewnętrzny konflikt wynikający z niepowodzeń lub z nieosiągnięcia celu. Dzięki temu mechanizmowi psychika broni się przed stresem i rozczarowaniem, co może być szczególnie pomocne w sytuacjach, nad którymi nie mamy pełnej kontroli. Racjonalizacja umożliwia zachowanie równowagi emocjonalnej, pomagając nam radzić sobie z trudnymi sytuacjami w życiu osobistym i zawodowym.

Jednak nadmierne stosowanie technik racjonalizacji ma swoje ograniczenia. Przede wszystkim może prowadzić do unikania konfrontacji z rzeczywistością. Jeśli każdą porażkę będziemy sobie tłumaczyć jako “szansę w przebraniu” lub “szkodę, która nas ominęła”, możemy nigdy nie podjąć wysiłku zmiany lub poprawy swoich działań. Racjonalizacja w takim przypadku staje się barierą, która powstrzymuje nas przed nauką na błędach i ogranicza naszą zdolność do wyciągania konstruktywnych wniosków. W efekcie możemy zacząć usprawiedliwiać stagnację lub brak postępów, zamiast analizować przyczyny problemów i podejmować próby ich rozwiązania. Długofalowo stosowanie racjonalizacji jako mechanizmu obronnego może prowadzić do obniżenia samorozwoju, ponieważ unikanie odpowiedzialności za własne decyzje i działania uniemożliwia refleksję nad własnymi potrzebami, pragnieniami i możliwościami. W skrajnych przypadkach może to skutkować wyuczoną bezradnością, czyli postawą, w której przestajesz podejmować działania, uznając, że nie mają one znaczenia dla Twojego losu.

Racjonalizacja, choć ma swoje miejsce jako mechanizm wspierający psychikę w trudnych momentach, powinna być stosowana z rozwagą. Aby czerpać z niej korzyści bez popadania w stagnację, warto być świadomym własnych emocji i uważnie obserwować, w jakich sytuacjach pojawia się tendencja do racjonalizowania. Świadomość ta pozwala na wyważone korzystanie z racjonalizacji – wtedy, gdy jest to rzeczywiście potrzebne, a nie jako mechanizmu obronnego przed każdą trudną sytuacją.

5 wskazówek jak rozpoznawać i zarządzać racjonalizacją w pracy nauczyciela

  1. Zwracaj uwagę na swoje reakcje po niepowodzeniach: Kiedy coś idzie niezgodnie z planem, na przykład lekcja nie przynosi oczekiwanych rezultatów, zastanów się, jak reagujesz. Zamiast tłumaczyć niepowodzenie jedynie jako “problem z klasą” lub “trudności programu”, rozważ, czy coś w Twoim podejściu mogło wymagać zmiany. Świadomość swoich reakcji może pomóc dostrzec, czy pojawia się tendencja do racjonalizowania.
  2. Analizuj swoje motywacje w wyborze metod nauczania: Czasem nauczyciele wybierają sprawdzone, mniej wymagające metody zamiast próbować nowych technik. Jeśli myślisz “to i tak by nie zadziałało”, warto przyjrzeć się bliżej, czy nie unikasz nowych rozwiązań z obawy przed niepewnością lub zmianą. Rozważ wprowadzenie nawet małych innowacji, a racjonalizację zastąp gotowością do eksperymentowania.
  3. Zbieraj opinie od uczniów i kolegów: W pracy nauczyciela opinie uczniów i współpracowników mogą być cennym źródłem informacji, które pomagają obiektywnie spojrzeć na swoje działania. Regularne zbieranie feedbacku pozwoli Ci lepiej ocenić skuteczność swoich metod i uniknąć usprawiedliwiania niepowodzeń. Taki krok pomaga także w osobistym rozwoju, bo otwiera na nowe perspektywy.
  4. Stawiaj na refleksję po każdej lekcji: Po lekcjach warto poświęcić kilka minut na refleksję – co się udało, a co można by poprawić. Zamiast tłumaczyć trudne momenty czynnikami zewnętrznymi, jak trudność materiału czy brak zasobów, szukaj sposobów, które mogą pomóc Ci lepiej przygotować się na przyszłość. Ta praktyka wzmacnia umiejętność uczenia się na błędach, co redukuje skłonność do nadmiernej racjonalizacji.
  5. Zastanów się, czy racjonalizacja nie ukrywa wypalenia zawodowego: Jeśli coraz częściej znajdujesz usprawiedliwienia dla swojego zmniejszonego zaangażowania lub braków motywacji, zastanów się, czy nie odczuwasz wypalenia. Nauczyciele mogą nieświadomie tłumaczyć swoje zniechęcenie jako “naturalny stan” lub skutek stresu związanego z pracą, podczas gdy problem leży głębiej. Warto wówczas rozważyć skorzystanie ze wsparcia – rozmowy z innymi nauczycielami, udział w szkoleniach lub konsultacji z psychologiem mogą pomóc odzyskać energię i zmniejszyć potrzebę racjonalizacji.

I choć mechanizmy obronne są potrzebne naszej psychice, a techniki racjonalizacji pomagają chronić nasze ego, tak wykorzystywane w sposób świadomy mogą posłużyć się do większej uważności w pracy nauczyciela. Dobrze jest dostrzegać pozytywne aspekty trudnych sytuacji lub nie odczuwać tak dużego żalu w związku z porażką. Niemniej, należy uważać, by nie zaprzeczać rzeczywistości i obserwować z refleksją własne działania.

Skip to content